This article is from Progreso 1, marto 1908.

BIBLIOGRAFIO

LIBRI

Les Vrais Principes de la Langue auxiliaire, da IDO (che Imprimerie Chaix, 11, boul. Saint-Michel, Paris, 1908; 50 centimi). - Ca broshuro de 31 p. in 8o jus aparis. Ol esas tre forta e klara expozo di la «vera principi» di L. I., qui regnas generale en Esperanto, diskuto di la punti, en qui Esperanto ne sequas ica principi, ed apologio di la korektigi necesa por ke Esperanto realigez plene la ideo di LI. ed esez konforma ad sa propra principi. La autoro fine demonstras, ke on ne devas timar plua e senfina reformi, se la linguo «posedas omna facileso konciliebla kun la klara expreso di la penso, ed omna internacioneso konciliebla kun ica facileso». La broshuro (france skribita) kontenas fine la sama texto redaktita en ES. ed en EP. (kun la sistemo di digrami kun h propozita da Dro ZAMENHOF). La kontrasto di aspekto esas frapanta; samtempe ES. esas plu mallonga (2 linei ek 28) e multe plu klara, quale atestas omna neiniciati, ad qui on prezentas la du texti. On postulas experimenti; nu omna Esperantisto facez la experimento kun ne-Esperantisto!

JURNALI

Nia germana samideani konocas certe la artikli publikigita da nia estimata prezidanto, So Prof. OSTWALD. Nur por la samideani, qui ne lektas la germana, ni citas hike kelka extraktaji ek ica rimarkinda artikli, en qui li trovos sa personala opinioni ed impresi pri la labori di la Komitato, quin il ipsa prezidis.

En Frankfurter Zeitung, 7 novembro 1907, sub titolo Ein Friedenswerk (Paca verko):
«... La rezultajo di ca esploro duktita kun la max granda zorgo esis, ke ek la existanta sistemi nula plenigis perfekte la kondicioni, quin la Komitato kredis devar impozar ad la futura internaciona Helplinguo. Sed samtempe aparis, ke Esperanto tante proximijas ad la praktika idealo propozita, ke on povis aceptar ol quale bazo di la futura Helplinguo. Plue on konstatis, en plena konsento kun la prezenta chefi di Esperanto, ke la dezirinda plubonigi povas exekutesar sen ruinar la principi di la genioza invento di ZAMENHOF, plu juste, on demandis apliko ankore plu konsequanta di ca principi. Pos exekuto di ca chanji omna texto en la nuva formo esos komprenebla nemediate da omna Esperantisto, ed ica, qua posedas la nuna Esperanto, bezonos nur tre malgranda laboro, por kutimeskar manuagar la nuva formo. Tale anke la Esperanto-literaturo nun existanta konservos la max granda parto di sa valoro, e la kontinueso di la evoluco restas sekura. Sed altraflanke on supresas nombro de malfacilaji, qui prizentis su en la instrukto ed uzado; en ico on konsideris atente la prezenta kritiki di Esperanto, tute egale, kad li venas de amiki o de malamiki.»

«Se do til nun, ad ica, qua konvinkita pri la graveso di internaciona helplinguo, questionis, quan il devis lernar, on devis facar respondo ajornanta, nun, pos kelka monati, on povos facar tute determinata respondo. Nam la periodo di konkuro inter la diversa solvi di l'problemo devas nun konsideresar quale fermita, ed omni, qui esas pronta pozar la avantajo di la granda ideo super lia personala tendenci, povos future uzar lia forteso en sama direkto, perturbata da nula kontrala kombato. Ne pro ke la kunlaboranti di la verko kredis, ke de nun on povas pozar normo por sempre nechanjebla, qua devus adoresar da omni quale idolo netuchebla. La kontrajo esas vera. Quale BAUDOUIN DE COURTENAY montras konvinkante en verketo balde aparonta Zur Kritik der künstlichen Weltsprachen (1), la principi, quin sequis ZAMENHOF en sa invento (versimile sen formular li explicite) riprezentas nulo altra kam la direktiva linei, en qui movas la «naturala», c. e. nekontrolata evoluco di la indo-europana lingui. Nulu audacos afirmar, ke ca evoluco esas nun finita, od esos irgatempe finita. Nu, juste quale en Esperanto la nuna generala linguo-koncio trovis oportuna korporigo, per ke la nekoncia influi ed impulsi esis exekutita koncie, en la futuro anke evoluco mem devas esar organizata e protektata kontre la nereguloza influi di la nekoncianta faktori».

- Die Woche (Berlin, 23 nov. 1907) publikigis altra artiklo di So Prof. OSTWALD sub la titolo Die internationale Hilfssprache, en qua on lektas la sequanta peci:

«Juste quale la kopiisti olim iracis kontre la imprimpresilo, quale la piktisti kontre la fotografado ed la veturisti kontre la fervoyi, multi kredas su lezata en lia spiritala ekonomio, kande anke en ica domeno (la linguo) la homala koncianta tekniko valorigas su e pretendas solvar ica parti di la problemo, por qui la til-nuna «naturala» produktaji ne konvenas: c. e. la internaciona relati ...»

«La artificala Helplinguo havas nun la proprajo di omna granda teknikal progreso, c. e. ne sole vicar la existanta, sed furnisar multe plu bona ...»

«Se jam Esperanto kun sa nuna neperfektaji divenis tute internaciona en la lasta yari, on povas expektar difuzo ankore multe plu rapida, pos ke on supresos kelka ek la max jenanta impedili. Exemple existas en Esperanto aro de literi, qui devas skribesar kun cirkumflexo supre. Co esas impedilo preske absoluta por la acepto di ca linguo en la omna-diala jurnalaro, e co tante plu, ke la jurnalo esas plu importanta. Nam la granda jurnali esas exekutata nun max ofte per kompost-mashini; sed ici havas nula literi di ca speco, e devus esar altre konstruktita por admisar tala literi... Me havas avan la okuli tuta tragedio (2) di fervoroza Esperantisto, qua pro ca motivi povis trovar longatempe en sa naskala loko nula imprimisto, qua volus aceptar sa publikigaji di komuna utileso ...»

«Pro co esis tam precoza por la afero, ke la Komitato di la Delegitaro povis utiligar la sperienci di l'Esperantisti por supresar tala ed altra malbonaji. Nam on devas ne tacar ico: la esperantistal organizeso mem rifuzis su til nun a ca necesa laboro. Kontre omna provi enduktar plubonigi, mem kande li venis de la inventinto di la linguo, on sempre retiras su dop la absoluta netuchebleso di «Fundamento» ... Quale motivo por ico on sempre alegas la destino di Volapük, qua perisis, on dicas, pro sa chanji... Certe, ni omni volas lernar de la historyo. Sed por provar lernar ek ica libro, on devas unesme korekte lektar. E se ni rigardas plu exakte, Volapük ne perisis pro la chanji, qua tante grandigis la tenso, ke fine la tuto explozis ...»

«Nun en chefa punto. Nula homala instituajo esas nechanjebla. Mem la internaciona komisitaro di l'metro, qua laboras de 30 yari, ne venis til nun ad definitiva rezultato en sa tasko (semblante simpla), determinar stango ek platino quale unajo di longeso, e peco de sama metalo quale unajo de graveso. E co suficas ad sa gloryo!.... Same esas nepensebla, ke aparato tam komplikita kam universala linguo, mem se on trovas la formo momente max kontentiganta, povus restar se nun nechanjebla... On devas do ne sole determinar uniforme la nuna stando de universala helplinguo, sed anke sekurigar la kontinua ed reguloza evoluco por la futuro... Tale omno esez nun exekutata, sed samtempe por ke esez kreata fixa e duranta instituajo, ad qua esos komisita la futura administrado di l'nuva linguala domeno».

«... Omna tala aferi prenis sa origino en privata iniciemeso, qua havas la tasko, pruvar la exekutebleso di la kozo. Sed kande ca esas agnsokata e komprenata, la Stati eniras kun lia plu granda moyeni ed autoritato. Til lor la devizo esas: «La voluntuli ante (3)».»

Wissen und Leben, 15 febr. 1908: Prof. Dr. R. LORENZ, Das Problem der Weltsprache (Zurich, Suiso). - Bonega artiklo propagema por Delegitaro ed Esperanto, precipe de la vidpunto di la cienco. Ni citos penso aparte rimarkinda:

«Juste en ica loko impozas su esencala questiono: koncesate, ke LI. esas necesa, ke artificala linguo esas kapabla plenigar ica kondicioni, quale esos ebla starigar e konservar sistemo unfoye elektita? Nula komisitaro povas impedar, ke nuva sistemi aparas... Ad ica dubi on povas felice opozar grava argumenti. Kelka exempli di la stabileso di inventuri: la noto-skribo ne variis esence de Guido de Arezzo (nask. 990), omnakaze de Joh. Seb. BACH. La partigo di tempo en duople dekdu hori e di horo en sisdek minuti evas adminime 3000 yari. La horlojo e la montrili sur la posh-horlojo venas, kun tre neesencala chanji, de la Renesanca periodo. La violono konservis til nun la karakterizanta formo, qual la malnuva Italiani donis ad ol: kad ne esas mirinda, ke ca ligno muzikala konturizita devas posedar juste ca formo, por donar ad vi agrabla sono?... Ek ico on povas konkludar ke, kande inventuri od instituaji atingis ula grado de perfekteso, li esas dotita por la futuro per stando di stabileso, qua impedas, ke li povez esar simple vicata per altra. Ni afirmas, ke Esperanto esas tala inventuro. Ol esas konstruktita sur bazo di principi, qui esas la rezultato di tricentyara evoluco di l'ideo di L. I. Omna altra inventanto devos egale sequar ica principi».

Con pruvas la Histoire de la Langue Universelle, en qua trovesas cirke dek lingui, qui relatas inter su proxime quale dialekti di sama linguo. Fine:

«Existas inventuri, qui en sua esencala traiti povas esar nur unfoye inventata. Tala inventuro esas la linguo, qua rezultos ek Esperanto, kande ol ricevos la chanji, quin la Delegitaro opinionas necesa. On kalkulis, ke la nuna Esperanto devas esar konsiderata quale jam permananta per 80 til 90 po 100 segun la principi di la L. I. Juste pro co ica linguo suportos la necesa chanji, sen ke la max malgranda konfuzigo aparos. E pos ica periodo sa stabileso esos tam perfekta, kam ica di la naturala lingui, co esas, sa chanji perturbos ni, en la duro de kelka generacioni, tam malmulte kam en ici».

L'autoro konkludas: «La du movadi por endukto di L. I., qui til nun kuris sendepende e paralele, la teoriala di la Delegitaro, e la praktikala di Esperanto, unigos su future ed kreskos en potenta fluvyo komune fluanta» Tala esas anke nia espero e deziro.

Tra la Mondo (tutmonda ilustrata Revuo esperantista; januaro 1908). En artikolo: «La Delegacio kaj Esperanto», So Aug. MONTROSIER parolis pri la decidoj de nia Komitato je konservema vidpunkto. «Efektive, Esperanto estas jam linguo vivanta, kaj tre vivanta, do ghi devas evolucii kiel evolucias la vivantaj lingvoj, t. e. per akcepto, post uzo - ech uzado - de novaj formoj kaj esprimoj.»

Bone, bonege! Sed la vivantaj lingvoj havas ja nenian Fundamenton, nenian kolekton da vortoj kaj frazoj netusheblaj, kiuj «impedas» la liberan uzon kaj akcepton de novaj formoj.

«Jam, en sian teknikan vortaron, So Verax enkondukis novajn sufiksojn, kaj, char ili shajnis bone elektitaj, neniu, ech el la plej konservemaj esperantistoj, songhis fari ian kritikon, lasante al la tempo la taskon, ilin pravigi, au forjeti kelkajn el ili. Tia estas la vera liberema maniero por la evolucio de la lingvo».

Certe, sed tiu maniero estas nun neebla, kaj nia estimata kunfrato revis la fakton, kiun li citas kiel pruvo. Tute kontraue, So VERAX proponis kaj provis enkonduki du sufiksojn absolute necesajn kaj tre bone elektitajn, nome -iz kaj -oz, unue en la Scienca Revuo, due en sia Vocabulaire fr.-esp. photographique (1907). Sed poste, en lia Vocabulaire technique (Hachette), oni ne trovas plu ilin (krom kelkaj esceptoj, kiel chauler = kalkizi, siliceux = silicoza), kaj li mem deklaras en Antauparolo, ke li «renuncis» tion fari. Kial do? Kredeble, pro ke li timis (ne malprave!) la furion de la «konservemoj», de la «Fundamentistoj» fanatikaj, kiuj ne permesas, ne sole ke oni shanghu vorton, sed ke oni aldonu ion al la sankta libro! Tia estas la «grandega libereco» kiun oni ghuas sub la regno de Fundamento! Kiel do la «tempo» kaj la sperto povus «pravigi» la novajhojn kaj plibonigojn, se pro la fanatikeco de kelkaj chefoj oni ne «audacas» (4) ilin proponi kaj publike provi? Tiel la ekzemplo mem citita de So MONTROSIER por pruvi la liberecon de evolucio rifutas lian aserton. La «vera liberema maniero» ekzistos kredeble de nun dank' al ni, sed ghis nun ghi tute ne ekzistis.

(1) Publikigita en Annalen der Naturphilosophie di Prof. OSTWALD, t. VI, p. 384-433. Ni publikigos balde extraktaji di ca grava verketo.
(2) En senco figurala: historyo preske tragika.
(3) Noto di l'tradukinto. - Ni esis obligata uzar ES. por ica traduko, nam ni ne povus facar ol tam akurate en EP.
(4) «Audac» tute ne estas «kuragh», kvankam EP. intermiksas tiujn du ideojn.


Back to Ido main page

This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler 6-Mar-99.